فقر آهن و کم خونی چیست؟ (علائم کم خونی) + راه درمان

فقرآهن و کم خونی ناشی از آن

آهن برای ساخته شدن گلبول‌های قرمز خون لازم است. البته به جز آهن، مواد مغذی دیگری مثل اسید فولیک، ویتامین B6، ویتامین B12، ویتامین c، و پروتئین‌ها هم برای خون سازی لازم هستند. آنمی فقر آهن برای زمانی است که برای مدت طولانی مقدار آهن دفعی بدن بیش از آهن جذبی باشد که در نتیجه ذخیره آهن بدن از دست می‌رود و برای تولید طبیعی هموگلوبین، آهن کافی در اختیار نیست، در نتیجه خون سازی با مشکل مواجه شده و فرد دچار کم خونی فقر آهن می‌شود.

کمبود آهن شایع‌ترین اختلال تغذیه‌ای در جهان است که حدود دو میلیارد نفر را در جهان متاثر ساخته است. کودکان زیر ۵ سال و زنان باردار آسیب پذیرترین گروه‌های جمعیتی هستند. شایع ترین علل فقر آهن در نوزادان و بچه‌ها، نبود آهن کافی در رژیم غذایی آن‌ها است. این عامل به خصوص در کشورهای در حال توسعه که مقدار آهن در مواد غذایی کم بوده و بیماری‌های مثل مالاریا و سایر بیماری‌های انگلی روده‌ای شایع است، بیشتر وجود دارد.

شیوع فقر آهن در کشورهای در حال توسعه حدود ۲۵ درصد تا ۳۵ درصد بیان شده است. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت نیز ۴۲ درصد زنان باردار و ۳۰ درصد زنان غیر باردار که در سنین باروری( سن ۱۵ تا ۵۰ سال) هستند، از کم خونی رنج می‌برند.

علت‌های به وجود آمدن کم خونی فقر آهن

برخی از افراد به دلیل برخی از بیماری مزمن (مانند بیماران کلیوی) آهن از دست داده و یا قادر به جذب آهن نیستند، در نتیجه به کم خونی فقر آن دچار می‌شوند. اما علل کم خونی فقر آهن در افرادی که دچار بیماری زمینه ای نیستند شامل موارد زیر است:

• دریافت ناکافی آهن، در صورتی که فرد غذاهای حاوی آهن را مصرف نکند، مستعد ابتلا به فقر آهن می شود. این موضوع به ویژه در کسانی که در معرض خطر هستند، می‌تواند مشکلات جدی تری ایجاد کند.
• عادت‌های‌ بد غذایی مانند عدم مصرف گوشت، مصرف غذاهای غیر خانگی مانند پیتزا و انواع ساندویچ‌های سوسیس و کالباس، تنقلات غذایی کم ارزش مانند چیپس و پفک و شکلات که موجب بی اشتهایی و عدم مصرف مواد غذایی مورد نیاز می‌شوند، فرد را در معرض خطر کمبود آهن قرار می‌دهد، تغییرات خلقی که موجب بی اشتهایی شوند و یا رژیم‌های نامناسب نیز که به محدودیت مصرف مواد غذایی می‌انجامد، از عوامل دیگر مستعد کننده برای فقر آهن هستند.
•  ابتلا به بیماری‌های انگلی که معمولا در اثر رعایت نکردن اصول بهداشتی در مورد آب آشامیدنی، سبزی‌ها و میوه‌های خام و توالت‌ها افراد را مبتلا می‌کنند.
•  مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا، چای حاوی ماده‌ای به‌نام تانن است که مانع جذب آهن مواد غذایی می‌شود.
• مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامینc نیز احتمال بروز کمبود آهن را افزایش می‌دهد. ویتامین c یک عامل کمک کننده مهم به جذب آهن است. کمبود دریافت ویتامین c موجب کاهش جذب آهن غذا و در نتیجه کمبود آهن می‌شود.
•  مصرف نان‌های حاوی جوش شیرین به علت اسید فیتیک موجود، باعث کاهش جذب آهن می‌شود.
• مشکلات دندانی که منجر به بی اشتهایی یا مشکل در خوردن غذا می‌شوند، نیز به علت دریافت ناکافی مواد غذایی، فرد را مستعد کم خونی فقرآهن می‌کند.
•  خونریزی‌های شدید عادت ماهیانه در دختران و زنان جوان عامل کمبود آهن در بدن می‌شود.
•  علل کم خونی در کودکان عبارتند از: فقر تغذیه، قطع زود هنگام شیر مادر و شروع تغذیه با شیر گاو تا قبل از یک‌ سالگی و دیر شروع کردن تغذیه تکمیلی.

علائم و نشانه‌های کم خونی فقرآهن

بی‌حالی، خستگی و رنگ پریدگی از نشانه‌های کم خونی هستند. مخاط پلک پایین و زبان افراد کم خون و نیز خطوط کف دست آن‌ها رنگ پریده است. کف دست و پای ایشان گزگز می‌کند و خواب می‌رود، سرگیجه و حالت تهوع دارند. البته باید توجه داشت که ممکن است فقط برخی از این علایم در یک فرد کم خون دیده شود.

در موارد بسیار شدید تپش قلب و تنگی نفس نیز دیده می‌شود. در کودکان و برخی نوجوانان ممکن است تمایل به خوردن خاک (مثلا خوردن مهر) مشاهده شود که به آن “پیکا” می‌گویند.

پیشگیری از کم خونی فقر آهن

۱- آهن یاری

این کار عبارتست از: توزیع قرص آهن در بین گروه‌های آسیب پذیر. این روش در صورت لزوم به عنوان یک سیاست کلان بهداشتی توسط مسئولین مربوط اجرا می‌شود و اجرا و عدم اجرای آن وابسته به سیاست‌های بهداشتی هر کشور است.

۲- غنی سازی مواد غذایی

همانطور که ید را می‌توان به نمک اضافه کرد، آهن را نیز می‌توان به برخی از مواد غذایی اضافه کرد البته این کار با مشکلات خاص خود مواجه است. در کشور ما غنی سازی نان با آهن و اسید فولیک از سال ۱۳۸۶ در کشور شروع شده است. غنی سازی مواد غذایی نیز از روش‌هایی است که جزء سیاست‌های کلان بهداشتی محسوب می‌شود و در صورت لزوم باید توسط دولت‌ها به اجرا گذاشته شود. در حال حاضر در کشور ما نان تافتون، لواش و بربری با آهن و اسید فولیک غنی می‌شود.

۳- تغذیه مناسب

برای تامین آهن مورد نیاز بدن لازم است تا مواد غذایی حاوی آهن و نیز موادی که جذب آهن را افزایش می‌دهند به میزان کافی مصرف شوند. به علاوه باید از مصرف موادی که موجب کاهش جذب آهن می‌شوند (مانند چای و نان‌های تهیه شده با جوش شیرین) نیز پرهیز کرد.

شناخته شده ترین منابع آهن، انواع گوشت، مرغ و ماهی و جگر هستند، حبوبات، سبزی‌ها، مغزها، و خشکبار (برگ هلو، زردآلو، انجیر، کشمش، خرما) نیز از منابع آهن بشمار می‌آیند.

آهن موجود در غذاها به دو نوع ” آهن هم” و “آهن غیر هم” تقسیم می‌شود. آهن “هم” که در گوشت قرمز، مرغ و ماهی و جگر به وفور یافت می‌شود، در مقایسه با آهن ” غیرهم” که در غذاهایی مثل اسفناج و عدس وجود دارد، از قابلیت جذب بهتری برخوردار است. چنان که ۲۰ تا ۳۰ درصد آهن “هم” و حدود ۸ درصد آهن “غیر هم” موجود در مواد غذایی جذب می‌شوند.

 از این رو غذاهای حاوی آهن هم ، منابع اصلی تامین آهن به شمار می‌روند. به علاوه آهن “هم” قابلیت جذب آهن “غیرهم” را نیز افزایش می‌دهد. برای مثال گوشت وجود در خورش اسفناج، علاوه بر اینکه خود منبع آهن مناسبی است، قابلیت جذب و ارزش آهن موجود در اسفناج و آلو را افزایش می‌دهد.

مصرف غذاهای حاوی ویتامین ث مانند میوه‌ها و سبزی‌ها قابلیت جذب آهن “غیرهم” مواد غذایی را افزایش می‌دهد. هنگامی که حبوبات و غلات مانند گندم و عدس جوانه می‌زنند، میزان ویتامین c موجود در ان‌ها افزایش یافته و اسید فیتیک آن‌ها (ماده‌ای که مانع جذب آهن می‌شود) کاهش می‌یابد. در نتیجه ارزش آن‌ها در تامین آهن افزایش می‌یابد.

۴- درمان کم خونی فقر آهن

درمان کم خونی با استفاده از مواد غذایی سرشار از آهن و قرص سولفات آهن است. میزان مصرف روزانه این قرص باید توسط پزشک تامین شود. نکته مهم  در مصرف قرص آهن، ادامه درمان تا سه ماه بعد از اصلاح کم خونی است. ادامه دریافت آهن در این مدت سبب می‌شود تا ذخایر آهن از دست رفته بدن مجددا بازسازی شوند.